Bizim kuşak- 1978 kuşağı diyelim-, üzerinden 45-50 yıl geçmiş olsa da hala bir yanıyla 1980 öncesi yıllarda yaşar. Daha doğrusu, o yıllardan birisine rast gelse, sanki dün gibi o zamanlarda yaşananları, ölenleri, nasıl bunlar olmuş diye bugünden bakılınca anlaşılmaz olan bin bir şeyi, mesela İzmir’de Tariş olayları olduğunda sanki devrim çok yakınmış gibi Lenin’in Nisan Tezlerini yeniden okumaya koyulmayı, 16 Mart İstanbul Üniversitesi katliamından sonra Ankara Siyasalın önündeki o çok büyük, çok acılı, çok kararlı toplantıyı, o toplantıda ilk kez herkesin birlik olmasını ve içimiz titreyerek dinlediğimiz Bülent Forta’nın konuşmasını, ama işte sonra 12 Eylül 1980’e doğru Mayıs/Haziran aylarında hemen kimsenin dişe dokunur bir özeleştiri yapmadığı sol içi kavgaları (Şevki Kobal ve Afyon’un dağ köylerinden  arkadaşım Ahmet Özel bu kavgalarda öldürülmüştü), Kızılayda 100 metre aralıklarla asılan bombalı pankartları, sürekli yapılan korsan mitingleri, çılgınca diyebileceğim eylem çokluğunu, korkuları, gazetelerdeki her gün sayıları artan ölümleri ve işte daha bir çok şeyi konuşmaya koyuluruz.

Bu dün gibi konuşmaların gerisinde aslında tamamlanmamış düşler, abartılı heyecanlar, o çok büyük, dünyayı ve kendimizi değiştirme arzusu kadar, bütün bunların 12 Eylül 1980 ile bıçakla kesilir gibi sona ermesi, yani ancak düşlerde olabilecek yarım kalmışlık duygusunun etkisi vardır. Yani bizlerin bir yanı 1980 öncesi oluşan o çok büyük ivmenin ani frenle durmasından sonraki zamanı yaşar gibidir. Bunu en çok yakalandığı kronik ruhsal hastalık yüzünden hala geçmişte yaşayan Cengiz Türüdü ile konuşmalarımda hissederim. Bana hemen her hafta yaptığımız telefon konuşmalarında “Şükrü, nasıl bir hayatım oldu biliyorsun. Hiçbir şeyim yok ama iyi bir insan olmayı elimden alamadılar, düşlerimi de” der ve sonra beraber susarız.

“92.Gün”

Dün işte, bayramı bahane edip, ismini çok duyduğum, ilk kez arkadaşım Derviş Erdoğmuş’un oğlunun nikahında gördüğüm ve sıkı sıkı sarıldığım, bana verdiği “92.Gün” kitabını hemen o hafta sonu okuduğum, okuyup bitirince bir süre kendime gelemediğim, yaşadıklarını anlamakta zorluk çektiğim Süleyman Toklu’yu ziyaret ettim. Kitapta ayrıntılı bir şekilde anlatıldığı gibi Süleyman Toklu, 1980 sonrası yakalandıktan sonra önce tüm gücünü geride kalan eşini, oğlunu ve o evde kalan başkalarını korumak için adresini güvenli bir zaman geçinceye kadar söylememeye harcar. Yalova civarlarında gittiğimiz evde kitapta sözü geçen eşi Bahar hanım da vardı. Birlikte 4-5 saat geçirdik, birçok şeyden konuştuk, o arada bize bahçeden karadut ve yeşil erik topladı ve onları o kadar incelikle ikram etti ki, bu meyveleri ondan bize armağan gibi yedik desem yeridir.

Süleyman Toklu Antalya’lı bir yörük çocuğu ve Ankara Yüksek Öğretmen Okulu’nu 1976’da bitirdikten sonra, hiç mesleğini yapmadan kendi isteği ve o zaman dahil olduğu grubun önerisi ile Ankara’da mahallelerde çalışmaya başlar. Daha doğrusu örgütü adına mahallelerde çalışan ilk kişi olur ve 1980 darbesi sonrası idam edilen ilk devrimcilerden olan Necdet Adalı gibi birçok kişi onun yanında yetişir. O dönemde insanların 1968 kuşağının etkisi altında olduğunu ve o yüzden de oralarda etkili olduklarını ama esas içlerinde Dr. Ata Soyer’in de olduğu çok sayıda hekim ya da hekim adayının katkısı ile mahallelere sağlık hizmeti desteğinde bulunduklarını ve bu hizmetlerin çalışmalarını çok kolaylaştırdığını söyledi. Kitapta anlatıldığı gibi Süleyman Toklu görünmeden çalışan, gizliliğe çok  büyük önem veren, hep gerekenleri yapan, sanki köydeki yaşamından gelen halini sürdüren bir devrimci olarak uzun süre mahallerde etkili çalışmalar yapar. 

Bu özellikleri o uzun işkence süresince işine yarar çünkü, polisin elinde kendisi ile bilgi olmadığını hemen anlar. Ellerinde sadece kendisini yakalatanların verdiği bilgiler vardır ve o da en başından itibaren “Size söyleyecek hiçbir şeyim yok” der ve bu tavrını 92 gün sürdürür. Bunu da önceki yaşamının bir devamı olarak ve kaçınılmaz bir görev olarak yapar. Sahte kimlikle yakalanır ve çok uzun süre gerçek ismini söylemez; sahte kimliğinin sahibinin emniyete getirileceğini öğrenince isminin “Süleyman Toklu” olduğunu söyler ama bu kez işkence yapanlar buna inanmaz ve tekrar tekrar en ağır işkencelere uğrar. Bir ara kendi grubunun liderlerinden birisi işkence koridorunda ona haber gönderir ve kendisi ile ilgili verilen bilgileri öğrenir ama ona da “Polise hiçbir konuda hiçbir şey söylemeyeceğini” iletir. Daha sonra aynı kişinin kendisine mahkemelerde rast geldiğinde “Senin yaptığın doğruydu ama ben bunu yapamadım” dediğini ama bunu sadece kendisine söylediğini, bir özeleştiri yapılmadığını üzüntü ile anlattı. Tabi bu arada trajik durumlar da olur; Nisan 1977’de başka bir sol grup tarafından üstüne boşaltılan 14 kurşunu da sorar işkenceciler ve o “faşistler yaptı” der ve gerçek failleri bildiği halde gizler, bir süre bunun için de işkence görür. Üstelik o, sol içi kavgaların ne kadar kahredici olduğunu bilen ve bulunduğu her yerde bunu dile getirenlerdendir. Bize, eğer Nisan 1977’de bu şekilde bir saldırıya uğrayıp Hacettepe Üniversitesi Hastanesinde yatmasaydı Necdet Adalı ve arkadaşlarının kendi başlarına kalıp yaptıkların eylemlerin olmayacağını ve Necdet Adalı’nın da idam edilmeyeceğini anlattı.

Avukat Şenal Sarıhan’ın tanıklığı

Süleyman Toklu’ya 92 gün en ağır işkenceler yapılır ve gerçekten de hiçbir şey söylemez. Sonunda polisler pes eder ve dosyasını savcılığa gönderirler.  Mamak cezaevine geldikten sonra avukatlığını Şenal Sarıhan üstlenir. Yıllar sonra yayınlanan kitabında Şenal Sarıhan o günleri şöyle anlatır:

“O günlerde Süleyman Toklu isimli öğretmen bir genç de uzun gözaltılardan nasibini almıştı. Daha gözaltında iken hiç ifade vermediği bilgisi dışarıya yansımıştı. Avukatlığını bizim yapmamızı istediler.  Süleyman Toklu ile bu amaçla görüşe gittim. Gülümseyen bir yüzle beni karşıladı. Alçakgönüllü bir sakinlikle yaşadıklarını anlattı. Emniyette suç kabulünün olmadığını söyledi. Savcılıkta da kabulü bulunmuyordu. Buna karşın tutuklanmıştı. Vekâletini aldık, tutuklamaya itiraz dilekçesi hazırlamadan önce savcılığa giderek dosyasını incelemek istedim. Savcı, dosyayı kendisinin de incelediğini, zaten hiçbir ifadesinin olmadığını, istersem burada şöyle bir bakabileceğimi söyleyerek dosyayı bana uzattı. Sanırım boş bulundum. "Madem kabulü yok, onun tahliyesi yolunda görüş vereceksiniz” dedim. "Şenal Hanım, beni güldürmeyin" diye yanıt verdi. Sözlerimde gülünecek bir şey yoktu. "Anlamadım neye gülüyorsunuz Sayın Savcı?" diye sordum. "Bilmez misiniz emniyette susanlar militanlardır" dedi. Doğru söylüyordu. Savcı, "Sustunuz" dedi. Konuşsam neye yarardı? Yüzüm ne haldeydi bilmiyorum. Dosyaya baktım mı yoksa bırakıp çıktım mı? Ancak itiraz dilekçeme bu olayı aynen yazdım. İşkence insanlık suçuydu. İşkenceciler için iddianameler yazmak yerine işkence mağdurları için ceza istemek de."

Daha sonra 2 yıldan fazla içeride kalır, dışarı çıktıktan sonra dersane öğretmenliği ile hayatını kazanır, bir kızı olur ve aslında eskisi gibi yaşamaya devam eder. Bulunduğu ortamlarda ve arkadaş toplantılarında hep yaşananlarla ilgili kapsamlı özeleştiri yapılmasını önerir ama pek kimse buna yanaşmaz. Bunun üzerine kendisi “özeleştiri” yapmak istediği söyler ve bunu yapar. Bana, aslında olan biteni bilimsel bir yöntemle, yani verileri, bilgileri, olguları analiz ederek bir değerlendirme yapmak gerektiğini, bu yapılmadan sadece siyasi görüşlerle bir ilerleme olmayacağını, bunu anlatmaya çalıştığını söyledi.

1978’den kalan

Tekrar başa dönecek olursak bizim kuşağın duyguları biraz Metin Altıok’un “Yani bilirdim bir kamyon şoförünün/Göğsündeki motor sesini, /Uykuda bile dinlediğini. /Yüzünde hasret belirtileri bulunan biri, / Koynunda taşırdı bir aşk hikâyesini /Kabuk bağlamış muska gibi şiirine de benzer. Öte yandan bugün ülkemiz sarsıcı bir siyasal/toplumsal kriz döneminden geçerken, oraya buraya dağılmış, eski zamanlardaki gibi örgütlü olmasa da Süleyman Toklu gibi o dönemden kalan yüzbinlerce kişinin caka satmadan görev başında olduğu söyleyebiliriz.

Geçenlerde İstanbul’daki bir söyleşisinde Tanıl Bora, 1978’leri anlatacağı bir “dönem biyografisi” yazmakta olduğunu, bu biyografide bazı kişiler üzerinden o dönemin öne çıkan özelliklerini, trendlerini anlatacağı haberini verdi. Süleyman Toklu’yu dinlerken onun hayatının, sadece işkencede kitaplara geçecek bir direniş sergilemiş olmasından değil, bir dönemin derinlerdeki ruhunu temsil etmesinden dolayı önemli olduğunu düşündüm. Ona bakınca köyünden üniversiteye, mahalle çalışmalarından işkencedeki direnişine, sonraki hayatına ve şimdi bizle konuşan kişiye kadar bir devamlılık olduğunu hissettim. O yüzden de Süleyman Toklu’nun 1980 öncesi o büyük enerjinin heder olmasında payı olan liderlerden başka bir yerde duran kişiliği ile Tanıl’ın heyecanla beklediğimiz kitabında söz edilmeyi hak eden bir karakter olduğunu belirtmek isterim.