İktidarların oyun bahçesi: Çocuk kitapları

Son yıllarda geçmişe özlem modası başladı. Bizden önceki kuşakların sık sık dillendirdiği “Nerede o eski bayramlar…” serzenişinden ziyade, hakikati de örten, son 16-17 yılı referans alan “Biz ne zaman böyle olduk” modası bu. Yaşanan her kötü olaydan sonra birbiri ardına sıralanan “Memleketin en kötü dönemine denk geldik”, “Eski Türkiye’yi özledim…”, “Bizim çocukluğumuzda böyle değildi…” cümleleri.

Nasıldı peki eskiden?

Konumuz kültürel iktidar ve çocuk kitapları olduğuna göre, bu bağlamda soralım: Çocuklar, iktidarın etkilerinden azade miydi eskiden?

Misal, Arif Nihat Asya’nın “Bayrak” şiiri hem okul kitaplarında hem de çocuklar için hazırlanan şiir antolojilerinde yer aldı. Kendinden olmayanı dışlayan bir iktidar döneminde yaşadığımız şu günlerde, bugünün aklıyla baktığımızda bir “tuhaflık” yok mu bu mısralarda:

Sana benim gözümle bakmayanın
Mezarını kazacağım.
Seni selâmlamadan uçan kuşun
Yuvasını bozacağım.

Ulus-devlet inşası

Bugünlerde daha belirgin ve şiddetli yaşıyoruz belki ama her iktidar kendi doğrusunu dayatıyor, her çocuk da hangi iktidara denk geliyorsa onun tornasından geçiyor bir biçimde. Türkiye’ye özgü bir sorun değil bu elbette. Dünyadaki tüm iktidarlar, modernleşmeden bu yana çocukları özne değil şekil verilecek, yaşken eğitilecek nesne olarak görüyor. Orta Çağ öncesi dinî açıdan günahkâr, toplumsal açıdan değersiz görülen çocuklar Rönesans, Aydınlanma, Sanayileşme vb. gelişmelerle birlikte hem aile hem de devlet açısından önem atfedilen bir konuma yükseldi. Ulus-devletlerin millî bilinç oluşturma, aidiyet yaratma, millî ideolojinin meşruiyetini güçlendirip yeniden üretmedeki ilk hedefi çocuklar oldu; bu inşadaki ana merkezler ise okullar. Rousseau’dan Kant’a hemen hemen bütün ulus kuramcılarının da söylediği gibi, okullar çocuklara sadece eğitim vermedi, onları yurttaş olarak da şekillendirdi. Bu “şekillendirmede” en önemli araç da hiç kuşkusuz kitaplar oldu; gerek içinde marşlar, mitler, efsaneler, kahramanlar barındıran müfredat kitapları, gerek çocuk yayıncılığının gelişmesiyle birlikte edebiyattan uzak, didaktik çocuk kitapları…

İdeal Türk çocuğu

Türkiye’deki gelişmeler de tüm bunlara paralel ilerledi. Cumhuriyet Dönemi’nin ilk yıllarından 60’ların başına kadar ilk hedefi "İdeal Türk Çocuğu" yaratmaktı. Dönemin müfredat kitapları, dergileri ve diğer yayınlarına göz gezdirdiğinizde, çocuk tasvirlerinin varolandan ziyade olması istenilene atıfta bulunduğunu görmek mümkün: devletçi, militarist, steril, cesur, kahraman ve iyi ahlaklı… Ömer Seyfettin, Ziya Gökalp ve Tevfik Fikret gibi yazarların kitapları sadeleştirilip yeniden basıldı. “Çocuğa görelik” diye bir kavram olmadığından yetişkin eserleri çocuklara uyarlandı. Eflatun Cem Güney Dede Korkut Masalları ile Vâlâ Nurettin ve Nihal Karamanagralı ise Korkusuz Murat ile bu yıllarda ödül kazandı. Ömer Seyfettin’in bugünün nitelikli çocuk yayıncılığı anlayışında tartışmalı bir yerde duran Başını Vermeyen Şehit, Kaşağı ve Diyet gibi öyküleri hâlâ çok okunanlar arasında mesela. Kemalettin Tuğcu’nun ajitasyonu yüksek hikâyelerinin ise çocukların duygu durumu ve ruhsal gelişimine uygunluğu açısından durduğu yer farklı değil.  

Millî eğitim müfredatı aynı çizgide ilerlese de, 70'li yılların başından itibaren çocuk yayıncılığı Türkiye’nin politik atmosferinden etkilendi ve sol görüşün hâkim olduğu çocuk edebiyatı gelişme gösterdi. Milliyetçi unsurların azaldığı bu yayıncılık anlayışının en büyük sorunu ise didaktik oluşuydu. Çeviri eserlerin de ağırlık kazanmasıyla birlikte, çocuklar bu kez farklı bir biçimde “şekillendirilmeye” çalışıldı ama ülke genelinde yaşanan politik rüzgâr yayıncılığı da etkiledi ve 80’lerdeki yasaklarla birlikte bu dönem de sona erdi. Birbiri ardına yasaklanan kitaplar ve kapanan yayınevlerinden sonra, çocuk edebiyatı tehlikesiz sular kabul edilen klasiklere dönüş yaptı. 80’lerde, bugünü de ilgilendiren önemli bir gelişme daha oldu: Dinî içerikli çocuk kitaplarının ilk örnekleri kamusal alana tam da bu dönemde girdi.

90’lı yıllar ise çocuk yayıncılığının talim terbiyeden sıyrılmaya başladığı, çeşitlenip geliştiği dönem olarak kabul edilebilir. Millî eğitim müfredatında militarizm ve “İdeal Türk Çocuğu” etkisi devam etse de yayıncılık alanında ilerleme başladı. Öyle ki, çocuk edebiyatını edebiyattan saymayan kimi kanaat önderlerinin bile düşüncesi değişti. Bu zamana kadar çocuk kitaplarında nesneden öteye gidemeyen çocuklar, nihayet özne statüsüne kavuştu.

Dindar nesil

Günümüzde ise durum daha da çetrefil. Eski ve yeni Türkiye iktidar politikalarının çocuk kitaplarına yansıması bir yanda, sadece çocuk edebiyatı eserleri yayımlamaya çalışan yayınevleri de diğer yanda duruyor.   

Önce rakamlara bakalım: Türkiye Yayıncılar Birliği’nin 2018 Türkiye Kitap Pazarı Raporu’na göre, araştırma-inceleme, edebiyat ve çocuk yayıncılığı alanlarının oluşturduğu kültür yayıncılığı, 2018 yılında 140 milyon 477 bin 335 adet kitap üretimiyle toplam üretimin yüzde 34.21’ini oluşturdu, ancak 2017 yılına göre bu alanda yüzde 2.83’lük bir düşüş yaşandı. Çocuk ve ilk gençlik kitapları sene başındaki yüzde 20’ye yakın üretim artışını koruyamayarak yüzde 1,42’lik düşüşle, toplam üretimin yüzde 10,05’ini oluşturdu. Her türlü dinî yayınların üretimi 2017 yılına göre yüzde 5,21 artışla yayıncılığın en çok artış gösteren segmenti olup üretimin yüzde 10,82’sini oluşturdu.

17 yıllık iktidar, eğitim sistemindeki türlü değişikliklerle “İdeal Türk Çocuğu”na bambaşka bir anlayış kazandırdı: dindar nesil.

İktidarın benimsediği edebiyatçıların eserleri, hayat hikâyeleri; Osmanlı padişahlarının hayat hikâyeleri; değerler eğitim setleri peşi sıra basılırken “15 Temmuz Destanı” müfredatta yer buldu. İslamî çocuk kitaplarının sayısı o kadar arttı ki kimi kitapçılarda “Atatürk Kitapları” rafı kalktı, “Dinî Çocuk Kitapları” rafı eklendi; D&R’ın online satış sitesinde “İslamî Çocuk Kitapları” kategorisi açıldı.

2005’te başlayan ve çokça tartışılan MEB onaylı 100 Temel Eser uygulaması 2018 sonunda sona erdi ama Millî Eğitim Bakanlığı çocuk kitapları yayıncılığına başladı. “2023 Yayın Projesi” adı altındaki proje çeşitli alt başlıklardan oluşuyor. “Çocuk Yayınları Dizisi” kapsamında ise Türk Bestekârları’ndan Minyatür Sanatçıları’na, Mevlana’nın Mesnevisi’nden Seçmeler’den Altın Işık’a altmış yedi çocuk kitabının basımı ve dağıtımının yapılması planlanıyor.  

Toz duman içerisinde göremesek de iyi şeyler de oluyor

İktidarın istediği kültürel iktidar henüz yaratılamasa da dağıtım ve satış kanalları üzerinde kurulan baskıyla hem alan daraltılıyor hem de yolları aranıyor. Bir diğer yanda ise müfredatta yer bulamayan “İdeal Türk Çocuğu” didaktik ve edebiyattan uzak çocuk kitaplarında yeniden karşımıza çıkıyor.

İşte, tüm bu olan bitenin içinde çocuk kitaplarının değil, çocuk edebiyatının önemi daha da artıyor. Türkiye’de henüz hak ettiği önemi göremese de çağdaş çocuk edebiyatı yetişkinlerin ve iktidarların sınır ve sınırlandırmalarını aşmak için büyük bir mücadele veriyor. Aba altından sopa göstermeyen, mesaj kaygısı gütmeyen, çocukların hayal dünyasına erişebilen metinler ve çizimler, savundukları siyasî görüşü dayatmak için değil, edebiyat yayıncılığı yapmaya çalışan yayınevleri sayesinde çocuklarla buluşuyor. Hikâyeyi esas alan, çocuğa görelik kavramına uygun, farklı hayatların kapılarını açan yerli ve çeviri eserler basılıyor. “Eskiye özlem” bu noktada önemini yitiriyor, çünkü toz duman içerisinde göremesek de ilerleyen, gelişen, iyi şeyler de oluyor. Çocukların hayal dünyası hâlâ ve inatla umudu barındırıyor.