Eray GÖRGÜLÜ
Faruk Çelik’in Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı döneminde törenle duyurulan ve daha başlamadan sonlandırılan Embriyo Transferi ile Üstün Vasıflı Damızlık Sığır Üretim Projesi'nde Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü'nün (TİGEM) 43.9 milyon TL zarar ettiği ortaya çıktı. Sayıştay, zararda sorumluluğu bulunan kişiler hakkında soruşturma açılması gerektiğini belirterek, zaman aşımı uyarısında bulundu.
TİGEM'in 2020 yılına ilişkin mali hesaplarını inceleyen Sayıştay, 2017 yılında başlatılan Embriyo Transferi ile Üstün Vasıflı Damızlık Sığır Üretim Projesi'nde kurumun 43.9 milyon TL zarara uğratıldığını tespit etti. Eski Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanı Faruk Çelik, 2017'nin başında başlatılan projeyle ülkenin ihtiyaç duyduğu hayvan varlığını temin etme konusunda önemli bir adım atıldığını belirtmiş ancak proje bir yıl içerisinde sona erdirilmişti.
Projeye ilişkin önemli tespitlerde bulunan Sayıştay denetçileri, hazırladıkları 2020 yılı denetim raporunda şu ifadeleri kullandı:
“Proje, finansman gücü olmadan başladı”
"Embriyo transferi hayvan ıslahında ve genetik ilerlemenin hızla yapılabilmesi için önemli bir uygulama olup, yüksek (et-süt) verimli hayvanların sayılarının kısa zamanda artmasını sağlayan bir yöntemdir. Bu yöntemle damızlık vasfı olmayan ya da düşük damızlık vasfı olan hayvanlar taşıyıcı olarak kullanılmakta, verimli hayvanlardan elde edilen yumurta uygun koşullarda döllendikten sonra taşıyıcı hayvana transfer edilmekte ve yüksek verimli hayvanlar üretilmeye çalışılmaktadır. TİGEM Yönetim Kurulu’nun 17 Şubat 2017 tarihli kararı ile 2016 yılında ithal edilen sığırların embriyo transferi kullanılması amacıyla personele gerekli eğitim verilerek, gerekli ödenek aktarımı yapılmasına karar verilmiştir. Üniversiteler ve kamu kurumları ile protokol imzalanması ve uygulama ile süreç devam ederken yapılacak her türlü iş ve işlem hususunda Genel Müdürün yetkili olması kararlaştırılmıştır. Mali İşler Daire Başkanlığı’nın 5 Nisan 2018 tarihli yazısında embriyo transferinde kullanılan hayvanların “155 Ticari Mallar” hesabında takip edildiği, hayvanlar için alım bütçesi olmadığı, gerekli giderlerin ilgili yılın cari bütçe ödeneklerinden aktarma yoluyla ve proje için gerekli finansmanın banka kredisi kullanılarak karşılandığı ifade edilmiştir. Bir bakıma yeterli finansman gücü olmadan banka kredisi kullanılarak projeye başlanılmıştır. Ayrıca embriyo üretimi ve transferi işlemlerine ilişkin daha önce alınmış bir karar ve proje olmadığı, kararın acilen uygulamaya konulduğu Hayvancılık Daire Başkanlığı’nın 13 Eylül 2017 tarihli yazısında belirtilmektedir. Embriyo üretim ve transferi konulu 17 Şubat 2017 tarihli Yönetim Kurulu kararından dört gün önce, 13 Şubat 2017 tarihli yazı Hayvancılık Daire Başkanı ile ilgili Genel Müdür Yardımcısının imzası ile işletme müdürlüklerine gönderilmiştir. İlgili yazıda Ceylanpınar, Gözlü, Karacabey, Kazımkarabekir, Konuklar ve Polatlı işletmelerinde sığırlarda embriyo transferi üretim ve yönetimi yapılması kararı alındığı bildirilmiştir. Yönetim Kurulu kararı alınmadan dört gün önce embriyo transferi projesinin işletmelere yazı ile duyurulduğu görülmüştür. Bütün bunlar projenin altyapısı, hazırlığı ve finansmanı sağlanmadan uygulamaya başladığını göstermektedir.
“Hayvanlar kesime gitti”
Hayvancılık Daire Başkanı ve İlgili Genel Müdür Yardımcısının imzası ile 13 Ekim 2017 tarihli yazı işletme müdürlüklerine gönderilmiştir. İlgili yazıda işletmelere; embriyo transferi çalışmalarında altyapı hazırlıklarının zaman aldığı, ithal edilen hayvanların cinsel olgunluğa ulaştığı, tohumlanmadıkları takdirde ileride gebe kalma problemi yaşayacakları gerekçe gösterilerek cinsel olgunluğa erişen sığırların tabi yolla (boğa katımıyla) tohumlanması bildirilmiştir.
Embriyo transferi üretimi ve süreci ile ilgili yetki TİGEM Genel Müdüründe olmasına rağmen, Hayvancılık Daire Başkanı ve İlgili Genel Müdür Yardımcısının imzası ile proje akamete uğratılmıştır. Yönetim Kurulunun 13 Haziran 2018 tarihli kararı ile embriyo üretimi ve transferi çalışmalarında kullanılan ithal sığırların; 4 bin başının kombine verimli hayvan yetiştirmek için elde tutulması, işletmelerde ticari mallar hesabında kayıtlı bulunan ithal etçi sığırların piyasa fiyatları göz önüne alınarak gebe olanların 8 bin 500 TL/baş, boş olanların 7 bin TL/baş birim fiyattan satılması, Ulaş tarım işletmesinde embriyo transferi faaliyetlerinin sonlandırılmasına karar verilmiştir. Genel Müdürün 19 Eylül 2018 tarihli oluru ile embriyo transferinde istenilen başarıya ulaşılamamış olması ve kuruluşun çok fazla finansman yüküne maruz kalması nedeniyle projenin tüm işletmelerde sonlandırılmasına karar verilmiş, Yönetim Kurulu’nun 4 Ocak 2019 tarihli kararı ile Genel Müdür olurundaki kararlar uygun bulunmuş, projede kullanılan malzemelerin ve kalan hayvanlardan uygun olanların satılmasına kalanların ise kesime sevk edilmesine karar verilmiştir.
“Bin 233 hayvan kayıtlara göre eksik”
Proje başlangıcında kayıtlarda 14 bin 522 baş olarak yer alan hayvan sayısının gerçekte 13 bin 289 baş olduğu, sehven yanlışlık yapıldığı Yönetim Kurulu’nun 2 Kasım 2020 tarihli kararı ile ifade edilmiştir. Embriyo transferi konusu ile ilgili TİGEM Teftiş Kurulu Başkanlığı tarafından raporlar düzenlenmiştir. Raporlarda incelenen konularla ilgili sorumluluğu bulunanlar hakkında yapılacak işlemler için zaman aşımı sürelerinin göz önünde bulundurulması gerekmektedir. TİGEM Mali İşler Daire Başkanlığının 8 Mart.2021 tarihli hesaplamalarında Embriyo Transferi Projeleri kapsamınsa 31 Aralık 2020 tarihi itibariyle 138 milyon 69 bin 730 TL maliyet karşılığında, 94 milyon 127 bin 461 TL gelir elde edildiği ve projenin toplam zararının 43 milyon 942 bin 269 TL olduğu belirtilmiştir. 233 sayılı KHK hükümlerine tabi olarak faaliyet gösteren TİGEM’in gerekli bütçe ve projesi olmayan faaliyetlere girişmemesi, kurum kaynaklarının karlılık ve verimlilik ilkeleri doğrultusunda yönetilmesi bakımından önem arz etmektedir."
