İran'da Meşhed'de başlayan protestolar birçok farklı ile yayıldı. Ekonomik gerekçelerle başlayan protestolar hükümet karşıtı gösterilere dönüştü. BBC Farsça Servisi grafiklerle protestoların gerekçelerini derledi.
İran'da hükümet karşıtı gösterileri tetikleyen nedenlerin başında hayat pahalılığı ve giderek kötüleşen ekonomik durum geliyor.
İran'ın ekonomisi, nükleer programı nedeniyle son yıllarda uluslararası toplumun uyguladığı yaptırımlardan olumsuz etkilendi.
İran Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin, nükleer faaliyetleri sınırlandırma kararı aldığı 2015 yılında gayri safi yurt içi hasılası %1.4 daraldı.
Nükleer anlaşmanın uygulamaya konduğu 2016 yılında çoğu yaptırım kaldırıldı ve ekonomide canlanma başladı. İran Merkez Bankası'na göre gayri safi yurt içi hasılası %12.3 büyüdü. Büyümenin gerekçesi olarak petrol ve doğal gaz sanayideki hareketlilik gösterildi.
Uluslararası Para Fonu (IMF), geçen ay yaptığı açıklamada büyümenin doğal gaz dışı sektöre de yansıdığını söyledi ve gayri safi yurt içi hasılanın 2017/18 mali yılında %4.2 genişleyebileceği öngörüsünde bulundu.
Ama ekonomideki canlanma, İranlıların umduğu kadar etkili olmadı.
Uzmanlar, ABD'nin mali işlemlere uyguladığı yaptırımların kaldırılmadığına, bunun da yabancı şirketleri İran'da iş yapmaktan caydıran bir etken olduğuna dikkat çekiyor.
ABD Başkanı Donald Trump da Ekim ayındaki açıklamasında nükleer anlaşmadan desteğini çekip sonlandırılması çağrısı yaptı, kararı Kongre'yi bıraktı.
İran'da 1979'daki İslam Devrimi'nden bu yana enflasyonda dalgalanmalar oldu.
Ekonomik yaptırımların İran'ın petrol gelirlerini azalttığı ve para birimi riyalde %450'den fazla devalüasyon yaşandığı 2013'te enflasyon oranı %31'e kadar çıktı.
Oran, Ruhani döneminde ise kademeli olarak düştü. İran Merkez Bankası'na göre 2016'da enflasyon %11'di. Dünya Bankası gelecek üç yılda enflasyonun %12'nin altında kalacağını öngörüyor.
Ruhani, 2018 Mart'ında başlayacak yeni mali yıl için bir bütçe önerdi. Bu bütçede harcamaların %6 oranında artıp 104 milyar dolara çıkması planlanıyor.
Ancak harcama bütçesinde kağıt üzerinde artış gözükse de, ülkedeki yüksek enflasyon nedeniyle reel anlamda bütçe harcamaları geçen yıla göre düşüş yaşayacak.
Resmi işsizlik oranı %12.4 ama İçişleri Bakanı Abdülreza Rahmani-Fazli bazı bölgelerde işsizlik oranının %60'ı aştığını söylüyor.
İran'da gençler ekonomik sıkıntılardan en çok etkilenen kesim oldu. Ülkenin 79.9 milyonluk nüfusunun yarısından fazlası 30 yaş altı. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO), 15-24 yaş aralığının %26.7'sinin işsiz olduğunu tahmin ediyor. Eksik iş gücü de fazla. ILO'ya göre 15-24 yaş aralığında eksik iş gücü oranı %12.4.
IMF, yüksek ekonomik büyüme oranlarına rağmen istihdam piyasasına giren kesimi karşılayacak yeterli iş olmadığı uyarısını yapıyor. Uzmanlar, bunun sebebinin de ekonomik canlanmanın petrol endüstrisine bağlı olmasından kaynaklandığını, bu sektörün de yoğun iş gücü gerektirmediğini söylüyor.
Akıllı telefon kullanımı, protesto gösterilerinde önemli bir rol oynadı.
Göstericilerin çoğu, protestoların organizasyonu, video ve fotoğraf çekimleri için akıllı cep telefonlarını ve mesajlaşma uygulaması Telegram'ı kullandı. Telegram'ın İran'da milyonlarca kullanıcısı var.
Telegram popüler kanalları kapatmayı reddedince İranlı yetkililer uygulamaya erişimi yasakladı.
İran'da tartışmalı seçimleri için protesto için milyonlarca kişinin Tahran'da sokaklara çıktığı 2009'da ülkede 55 milyon cep telefonu hattı aboneliği kaydedildi. Ama bunlardan yalnızca %2'si akıllı telefondu.
Bugün abone sayısı 80 milyonu aştı, hanelerin de yaklaşık %41'inde en az bir akıllı telefona erişim olduğu tahmin ediliyor.
BBC Farsça Servisi'nin yaptığı araştırmaya göre İranlılar son 10 yılda reel anlamda %15 yoksullaştı.
Dünya Bankası İran'da yoksulluğun 2009 ila 2013 yılları arasında düşerek yaklaşık %8 oranında kaldığını söylüyor. Ama Cumhurbaşkanı Hasan Ruhani'nin iktidar olduğu ilk yılda, 2014'te, yoksulluk oranı %10.5'e yükseldi.
Dünya Bankası, 2014'te 8.2 milyon kişinin geçimlerini günde 5.50 dolardan az bir bütçeyle sağladıklarını söylüyor. Nüfusun yaklaşık %2'sine denk gelen 196 bin kişi, günde 1.90 dolardan az bir bütçeye sahipti.
Düşük gelirli ailelere devlet aylık 13 dolar veriyor. Bu yoksulluk yardımı alanların sayısı 77 milyon civarında. Cumhurbaşkanı Ruhani'nin bütçe tasarısında bu ödemenin toplamda 5.3 milyar dolar azaltılması öngörülüyor, bunun da daha yüksek gelirli 30 milyon kişiyi etkileyebileceği belirtiliyor.
Ruhani ayrıca, petrol fiyatını %50 oranında artırıp bir litresini 0.30 dolardan, 0.45 dolara çıkarmayı öneriyor.
BBC Farsça Servisi'nin araştırmasına göre son 10 yılda İran'da ekmek, süt ve kırmızı et tüketimi %30 ila %50 oranında azaldı.
İranlılar reel anlamda yoksullaşırken, geçen yıl temel gıdalarda fiyatlar yaklaşık %40 oranında arttı. İranlılar, temel gıda ihtiyaçlarını karşılayamaz hale geldi.
Kuş gribinin patlak vermesiyle ülke genelindeki tavuk eksikliği yumurta fiyatlarında da %50'lik artışa neden oldu. Meşhed'de protestoların da bu nedenle çıktığı belirtiliyor.
