Mehmet Altan*
İlk gazeteler çıktığında abone usulüyle dağıtılırdı.
Her gazetenin kendi dağıtımı ve satışı vardı. Satıcılar, müvezzi denilen, gazeteleri omzuna asarak dolaşan genç çocuklardı.
Türkiye'de gazete dağıtımı örgütsüz bir biçimde ve normal taşıt araçlarıyla yapılırdı.
İstanbul gazeteleri, önceleri trenle, sonra da otobüsle büyük kentlere gönderilir ve dağıtım öyle sağlanırdı.
Gazetelerin çıkışında tren ve otobüs saatleri göz önünde tutulurdu.
Ankara'ya gazeteler bir gün sonra ulaşırdı, taşra kentlerinde ise İstanbul gazeteleri 2-3 gün geç dağıtılırdı.
Tirajlar artınca bazı gazetelerin kamyonla gönderilmesi yoluna gidildi.
Ama gene de 1960'lara kadar gazeteler düzenli bir dağıtım ve satış ağına sahip olamadı.
***
1959'da Milliyet, Tercüman, Dünya, Cumhuriyet gibi gazeteler birleşerek Gameda'yı (Gazete ve Mecmua Dağıtım Limited Şirketi) kurdular.
Buna karşılık, Hürriyet de 1962'de Hür Dağıtımı oluşturdu.
***
Gameda'nın önceleri yaygın bayi sistemi yoktu, müvezzilerle çalışıyordu. 70'lerde yurt çapında örgütlendi.
Bu şirket, gazete dağıtım ve pazarlamasını ulusal çapta yaygınlaştırırken, satıcılar da değişti.
Şirketin her bölgede ana bayileri açıldı. Bu ana bayilere bağlı son satıcı noktalarına kadar gazeteler ulaştırılarak, bir dağıtım tekeli oluşturuldu.
***
Gameda, 1970'li yıllarda gelişerek şu gazete ve dergilerin dağıtımını üstlendi: Milliyet, Milliyet Sanat, Milliyet Çocuk, Hey, Milliyet Kardeş, Cumhuriyet, Günaydın, Tan, Gölge Adam, Gırgır, Fırt, Vizon, Tercüman, Bulvar, Yankı, Hayat, Yeni Asır, Son Havadis, Ana Britannica, Şey, Red Kit, Karacan Oxford, Bravo, Playboy, Tarih Toplum, Bilim ve Teknik, İktisat, Commodore, Tommiks vb...
Hür Dağıtım da şu yayınları bünyesine aldı; Hürriyet, Güneş, Millî Gazete, Daily News, Dünya, Türkiye, Zaman, Çarşaf, Hafta Sonu, TV'de 7 Gün, Nokta, Büyük Larousse, 20. Yüzyıl, Görsel Dünya, Limon, Ayna, Mandrake, Beyaz Dizi, Kelebek, Teleskop, Erkekçe, Kadınca, Sızıntı, İslâm, Playmen vb...
***
Ücret anlaşmazlıkları nedeniyle Hür Dağıtım 1978'de kapatıldı.
Yerine, 1979'da Hürriyet Holding Pazarlama ve Dağıtım Koordinatörlüğü kuruldu.
Gameda ise 1991'de iflas etti.
1992 yılında Milliyet ile Türkiye gazetesi birleşerek Yay-Sat'ı (Yayın-Satış Pazarlama ve Dağıtım) kurdular.
***
Sabah gazetesi çıktıktan sonra dağıtım alanında yeni gelişmeler oldu.
Sabah'ı önceleri Gameda dağıtıyordu. Daha sonra Sabah, Gameda'dan ayrıldı ve Hürriyet'çilerle birlikte Birleşik Basın Dağıtım'ı (BBD) kurdu.
Bir süre sonra Aydın Doğan Hürriyet'i satın alınca, Hürriyet BBD'den ayrıldı.
***
Dağıtım işinde 1996 Mayıs'ında bir aşama oldu.
Yay-Sat ile Birleşik Basın Dağıtım bir tekelleşmeye giderek Bir-Yay (Birleşik Yayın Dağıtım A.Ş.) adı altında 5 milyar sermayeli yeni bir ortaklık kurdular.
Bu anlaşma 2002 Eylül'üne kadar sürdü.
***
Gazetelerin dağıtımı, çoğulcu bir yayıncılık için hayati sayılır.
Dağıtımın tekelleşmesi çok sesliliği ve özgürlüğü yok eder.
Hıfzı Topuz, bunun mahsurlarını bir anekdotla vurgular:
"İstanbul'da gazetelerin taşra dağıtımını yapan birkaç büyük gazete bayii vardı; tüm dağıtım işlerini onlar yapıyordu. Bu bayiler bazı gazetelerin dağıtımına özen gösterirler, bazılarını ise batırırlardı. Yeni çıkan gazete ve dergi paketlerinin hiç açılmadan geri gönderildiği de olurdu. Ufak sermayeyle çıkartılan bir gazete ya da dergi, bayilerden kısa zamanda para gelmediği için dayanamaz ve batardı."
***
Eylül 2002'deki dağıtım tablosunu da hatırlatmakta fayda var: Birleşik Basın Dağıtım ile Yay-Sat ayrılınca dağıtım piyasasında şöyle bir örgütlenme ortaya çıktı:
Yay-Sat: (Doğan Grubu, İhlas Grubu ve dinci yayınlar) Hürriyet, Milliyet, Radikal, Posta, Gözcü, Fanatik, Finansal Forum, Fanatik, Tercüman, Türkiye, Evrensel, Millî Gazete, Vakit, Yeni Şafak, Orta Doğu, Dünya, Yeni Asya, Vatan...
Birleşik Basın Yayın Dağıtım – BBD: (Turgay Ciner, Dinç Bilgin ve Karamehmetler grupları): Sabah, Akşam, Takvim, Cumhuriyet, Fotomaç, Güneş.
Medya Pazarlama: (Uzan Grubu) Star, Hayat...
***
Bugün durum nedir?
Ülkede rejim değişti, modern devlet ve toplum örgütlenmesinden zerre kalmadı…
Yasama folklorik hale geldi, yargı ise siyasallaşarak anayasayı yok saymayı terfi nedeni yapar hale geldi.
Tabii farklı ses ve renklerin taşıyıcısı rakip dağıtım şirketleri de öldü. Şimdi, siyasal iktidar denetiminde tek bir dağıtım örgütü var…
***
Kaçınılmaz olarak yandaş gazetecilik medyayı da öldürdü… Yandaş gazeteler kimsenin güvenmediği, sıkıcı yayınlara dönüştüler.
Gazete tirajları yerlerde sürünür oldu…
Bir avuç özverili gayret dışında haberciliğin yerini siyasal propaganda aldı.
Gazeteler dönemi bir anlamda kapandı.
***
Ancak dijital bir çağda yaşıyoruz…
Sansürle şimdi onun da boynunu kırma girişimleri bu yüzden…
Dijital alemi de bu baskıcı rejimin mevta halindeki medyasına dönüştürmek azmindeler. Ama bu mümkün değil… Dijital dünya, merkezi otoritelerin boyunduruğuna girmeyen bir hareketliliğe ve özgürlüğe sahip yeryüzünün her yanında.
Yeni dünyanın yeni habercileri onlar. O âlemde ne tekelleşmeye ne de sansüre imkân var.
Hayatın gelişimi, her alanda merkeziliği ve baskıyı reddederek ilerliyor.
Bir çöküşü yaşarken bir doğuşa da birlikte tanıklık ediyoruz.
-----
Kapak Görseli: Jacqueline Macou (Pixabay)
P24'ten alınmıştır.
