Her yıl olduğu gibi, bu yılda diyabetle ilgili ileri/ yeni teknolojilerin ve tedavilerin kapsamlı bir şekilde konuşulduğu, bilimsel olduğu kadar, teknoloji firmalarının yönlendirici etkisinin hissedildiği, biraz fuar/kongre karışımı bir toplantı (Advanced Technologies and Treatments for Diabetes-ATTD 2025) için 19-22 Mart 2025 tarihleri arasında Amsterdam’a gittik. Koç çocuk diyabet kliniği olarak ülkemiz ortalamasının üzerinde teknoloji kullanan (bize başvuran 2200 civarındaki diyabetli çocuğun % 21 kadarı insülin pompası ve sensörler SGK’ca ödenmeye başlamadan önce % 64 kadarı sensör kullanıyor) bir kliniğiz ve bu nedenle de her yıl kongreye heyecanla gideriz ve kısa araların dışında bütün zamanımızı salonlarda onlarca konuşmayı dinleyerek geçiririz. Bu yıl da heyecanımız vardı ama “heyecanımız var...” diyen başka birisinin, uzaktan da olsa dostumuz/yakınımız bildiğimiz Ekrem İmamoğlu’nun diploma iptali gibi uğradığı ağır haksızlıkların gölgesinde kongreye gittik. Kongrenin ilk günü (19 Mart 2025) sabahı ise ülkemizden gelen inanılmaz ve başımızı öne eğen göz altı haberleri ile uyandık ve o andan itibaren bir elimiz telefonda, ülkemizde bir felaket olmuş duygusu ile üzgün geçti günlerimiz.

Hücre tedavisi ile ilgili son haberler

Dünya Diyabet Federasyonu (IDF) verilerine göre, 2021 yılında dünya genelinde yaklaşık 8-4 milyon tip 1 diyabetli birey bulunmaktaydı; bunların 1-5 milyonu (%18) 20 yaşından küçük, 5-4 milyonu (%64) 20-59 yaş aralığında ve 1-6 milyonu (%19) 60 yaş ve üzerindeydi . Tip 1 diyabetli bireylerin beşte biri (1-8 milyon) düşük gelirli ve alt-orta gelirli ülkelerde yaşamaktadır.

Çocuk ya da erişkin tip 1 diyabetin iyileştirilmesi ancak insülin salgılayan beta hücrelerinin (mümkünse adacık hücrelerinin tümünün) nakli ile mümkün olacaktır ve bu konudaki çalışmalarda son yıllarda bir hızlanma vardır. Tip 1 diyabette hücre tedavisi, bu yılki kongrenin ana konularından birisiydi ve bu konuda JDRF gibi kuruluşlar ve Vertex gibi beta hücre nakli konusunda önde gelen şirketlerin oturumları vardı. Günümüzde kadavradan elde edilen beta hücreleri çeşitli ülkelerde az sayıda erişkin ve tekrarlayan şiddetli hipoglisemi gibi önemli sorunları olan tip 1 diyabetlilere yapılıyor. Bağışıklık baskılayıcı ilaç kullanmayı gerektiren bu tür adacık hücre nakli olan alıcılarının 20 yıllık takibinde, sağkalım oranları %90 ve greft sağ kalım oranları %48 olarak bulunmuştur. İnsülinden bağımsızlık ortalama süresi 3 yıl olmasına rağmen, alıcıların %10'unda bu durum 20 yıl boyunca devam etmiştir.  Bu veriler hücre tedavisinin potansiyel yararını göstermektedir. Bu şekildeki beta hücre tedavisi Lantidra ismi ile Haziran 2023’te FDA onayı almıştır ama henüz kullanıma girmemiştir.

Günümüzde ise, kök hücreden (allojenik-başkaların kök hücrelerinden veya otolog-kendi kök hücrelerinden) elde edilen beta hücre nakli çalışmaları heyecan uyandırmakta, bu konudaki haberler bazen bizzat araştırmacılar tarafından abartılı bir dille yansıtılmaktadır. Bu konuda çalışan birçok şirket vardır ama çalışmaları en ileri aşamaya gelen Vertex firmasıdır. Bu firmanın araştırma grubunun başında İki çocuğu Tip 1 diyabetli ve hayatını insülin üreten hücre nakline adamış olan Douglas Melton bulunmaktadır. Bu grup, kök hücreden beta hücre üretmeyi 15 yıl içinde başarmış, şimdi ise bağışıklık baskılayıcı ilaç kullanarak VX-880 ve ilaç kullanmadan hücrelerin bir kapsül içinde yerleştirilmesine dayalı VX-264 araştırmalarını yürütmektedir. Vertex, tam doz VX-880 alan 12 kişinin kendi insülinlerinin bir kısmını ürettiğini açıkladı ve Kasım 2024’te VX-880 için Faz 3 çalışmasına başladıklarını duyurdu. VX-264 araştırmasının sonuçları ise henüz açıklanmamıştır

Çinli bir grup ve Sana grubu ise, ayrı ayrı, kişinin kendi kök hücresinden elde ettikleri beta hücresini başarılı bir şekilde birer kişiye naklettiklerini duyurdu. İnsanın kendi kök hücresinden elde edilen beta hücresi nakli heyecan verici bir yöntem olmasına karşın rutin tedaviye girmesi uzak ihtimaldir. Kök hücreden sonsuz miktarda beta hücresi elde edilmesi ve bu hücrelerin bağışıklı baskılayıcı ilaç kullanmadan nakli en etkili ve gerçekçi yoldur. Bu yolu “tünelin ucundaki ışık” olarak düşünebiliriz ama bu tedevilerin rutine girmesine zaman olduğu da bilinmektedir.

Öte yandan kongredeki heyecan verici konuşmalardan birisini beta hücre rejenerasyonu konusunda New York’dan Dr. Andrew Stewart yaptı ve GLP-1 analogları ile Harmine isimli bir maddenin kombinasyonun beta hücrelerinin yenilenmesinde çok yüksek bir başarı( % 700 artış) sağladığını anlattı. Bu yolla elde edilecek ilaçların etkili ve ucuz olduğunu belirten Dr. Stewart, beta hücre nakli dışında başka bir seçeneğin önemini vurguladı.

Diyabetin yükü ve teknolojilerin rolü

Tip 1 ya da Tip 2 olsun, diyabetle yaşayan insanlar birden fazla zorluğun üstesinden gelmek zorundadır. Bunlar kan şekeri düşüklüğü ve yüksekliğinden kaynaklanan sorunlar ve diyabet rutinlerinden, diyabet stresinden, damgalanma riskinden kaynaklanan diyabet yükü olarak anlatılabilir. Araştırmalar kadınların ve erkeklerin eşit sıklıkta diyabet olmasına karşın, kadınların diyabeten dolayı daha çok zorluk ve engellenme (menstürasyonun etkiler, gebelik, menapoz, daha yüksek Hba1c ve komplikasyonlar, daha fazla mental sorunlar ve yeme bozukluğu, anne olarak diyabet olan çocuklarının yükünü daha çok üzerlerine alma ve işlerini bırakma, daha çok gece uykusuz kalma vb) yaşadığını göstermektedir. İşte hem bu konuda hem de genel olarak tip 1 diyabet yönetiminde başta otomatik insülin pompaları olmak üzere teknolojiler diyabet yükünü büyük ölçüde azaltmakta ve kullanılan bütün ülkelerde daha iyi bir glukoz dengesi sağlamaktadır. Bir başka deyişle bu teknolojiler hücre tedavisine bir köprü görevi görmektedir. Tabi bu teknolojiler pahalıdır ve şu anda gelişmiş ülkelerin dışında ihtiyacı olanlar değil, parası olanlar bu teknolojileri kullanabilmektedir. Ülkemizde sensörlerin kısmı olarak da olsa geri ödeme kapsamına alınması olumludur. Bundan sonraki mücadele hefimiz otomatik insülin pompalarına eşit erişim olmalıdır.

Kongre oturumlarında “tam yapay pankreas” çalışmaları da sunuldu ve yemeğe bağlı yükseklikleri de telafi eden algoritmaların başarılı olduğu anlatıldı. Bundan sonraki aşamada karbonhidrat saymayı gerektirmeyen, telefonla ve/veya akıllı saatler ile kontrol edilen, giderek küçülen, kullanımı kolay otomatik insülin pompalarını ve bunlar sayesinde tip 1 diyabetlilerin yaşam kalitesinde çok önemli iyileşmeler bekliyoruz.

Kongrede teknolojilerin dışında, tip 2 diyabette sensör kullanımı, küçük çocuklarda (2-6 yaş arasında) 780G’nin güvenli olduğu,  hipoglisemi eşik değerinin 65 mg civarına indirilmesi, 70-140 mg aralığı için Time In Normoglycemia( TING) tanımının kullanılması,  sensör standartları , akıllı  insülin kalemleri, tip 1 diyabette GLP-1 kullanımı, araba sürüş güvenliği için uygulamalar, 15 günlük Dexcom’un  doğruluk açısından güvenli olduğu,sensör ve insülin pompasının tek bir sistem olması (Kompakt sistemler) gibi konular üzerinde de duruldu.

Tabi bu kongrede her şey teknoloji çevresinde dönüyor ve bir tür ürün pazarlama motivasyonlarının etkili olduğu bir ortamı hepimiz hissediyoruz. Bu durumun en olumsuz etkisi beslenme ve yaşam tarzı ile iligli konuların giderek geride kalma riski yaratması. Oysa ne kadar teknoloji kullanırsak kullanalım, beta hücresi ve onunla yaşayan hücrelerin fonksiyonlarını geriye getiremedikçe tip 1 diyabet yönetiminde beslenme, egzersiz, düzenli yaşam, rutinleri yerine gerirmek, iyi uyku gibi faktörler önemini koruyacak.

Son söz ya da ülkemiz için üzülmek

            İnsan belli bir yaşa gelince, ülkemizdeki özgürlük eksikliği, toplumun yaratıcılığının çeşitli nedenlerle (liyakat yerine yandaşlığın tercih edilmesi, ideolojik amaçlarla ülkemizin gelişmiş üniversitelerinin zayıflatılması, kaynakların siyasi ve ideolojik tercihler için israf edilmesi gibi) engellenmesinin yaptığımız işe etkisini daha iyi görüyor. Oysa ülkemiz birçok açıdan çok önemli potansiyellere sahip ve en son yaşadıklarımız gibi hepimizi üzen haksızlıkları, manipülasyonları (bu arada geçen 14 Kasım Dünya Diyabet Günü’nde Şişli bölgesindeki çocuklara sensör desteği başlatan Emrah Şahan da hapse atıldı) bir kenara bıraksak, diyabet başta olmak üzere birçok konuda çok daha ileri gidebiliriz.  Ben iflah olmaz bir iyimser olarak ülkemiz insanın güngörmüşlüğüne güveniyorum ve bu kötü günleri geride bırakacağımızı düşünüyorum.

            Başta diyabetli çocuklar ve onların yakınları olmak üzere herkese iyi bayramlar diliyorum.